Düşünceler 2012 de C.Ü. Konferansın deşifre metni

Metni, söylediğiniz gibi hiçbir uslup, cümle veya yabancı kelimede değişiklik yapmadan yalnızca devrik cümleleri Türkçe sentaks kurallarına uygun hale getirecek şekilde tamamını düzelteceğim. Bu işlem oldukça kapsamlı olduğundan, lütfen bu işlem birkaç dakika sürebilir.

Tam metnin tamamını düzenleyip buraya aktaracağım. Başlıyorum.Hüseyin Akkaya: Saygıdeğer öğretim görevlisi arkadaşlarım, sevgili öğrenciler, hepinizi saygıyla selamlıyorum. Ayrıca İstanbul’dan buraya teşrif eden hocamız Profesör Doktor Şahin Uçar Bey’i de huzurlarınızda teşekkürle karşılıyorum. Sağ olsun, var olsun; bizi kırmadı, buraya kadar teşrif etti. Her ne kadar yansıtılsa da hocamızın resmi biyografisini oradan okursunuz. Ben sadece çok kısa bir şekilde bizde bıraktığı intibaları sizlerle paylaşmak istiyorum. Hocamız, gerçekten eskilerin deyimiyle nevi şahsına münhasır bir şahsiyettir. Gerçekten de yine eskilerin dediği gibi hezârfen dedikleri, binlerce fen sahibi bir şahsiyettir. Burada gördüğünüz tarih filozofu, şair, hattat, bestekar, onun bazı vasıflarından birkaçıdır. Daha çok vasıfları vardır, bildiğimiz bilmediğimiz; bunlar bir mübalağa da değildir. Türkiye’nin bugüne kadar yetiştirmiş olduğu gerçek tarih felsefesi filozofudur. Üstadımız gerçekten, son Dîvân şairidir.

Niçin? Bir divanı var, bakın, mürettep bir divanı. Kasideleriyle, gazelleriyle, rubaileriyle, terkibi bendleri, tercii bendleriyle müstakil eski tarzda bir divan sahibidir ve gerçekten de söyleyiş açısından da eski divan şairlerini aratmayacak; ses, eda, üslup olarak onlardan hiç de geri kalmayan büyük bir divan şairidir. Bakın ben hatırımdaki bir rubaisini okuyayım:
“Vasf eyleyemez dûzehi hiçbir vâiz,
Bilmem ne bilir dûzehe dair vâiz,
Ol âteş-i sûzânı ben ancak gördüm,
Yakmış beni bir dilber-i kâfir vâiz.”

Bu söyleyiş, bu eda, tamamen eski tarzdaki bir edadır. Ayrıca divanından diğer bir gazel:
“Kaamet-i dildâr aceb tûbâ mıdır;
Ol hırâmân servi kad cânâ mıdır;
Son beyti, bes niçin dönmektedir çarh-î ezel,
Âşık-ı zârın gibi şeydâ mıdır?”

Üstadımızın böyle eski tarzda yazılmış şiirlerini okursunuz. Sadece bir divan şairi olarak da değerlendirmeyin. Gerçekten de, “Sen Şarkını Söyle” adıyla çıkan yeni tarzda yazdığı şiirler de var, fakat onda çok derin bir felsefi düşünce altyapısı olduğu için anlamak zordur. Yeni şiirleri de vardır. Aynı zamanda bir bestekardır, bir bestesini televizyondan yansıtıldı, dinlediniz; gerçekten klasik musikiye de hakkıyla vasıftır. Tar çalar, ney üfler, tanbur çalar; üstadımız bu bakımdan da çok yetkin bir şahsiyettir. Aynı zamanda hattattır; Kûfi tarzda gerçekten besmelesi çok meşhurdur. Böyle yani yedi tûlâ sahibi bir şahsiyettir gerçekten.

Ayrıca eserlerini Şule Yayınları bastı. Gerçekten ben onlara da teşekkür ediyorum huzurunuzda. Pek çok yayınevinden basıldı da, ama şimdi Şule Yayınları 6 tanesini bastı, tekrar basacak. Varlığın Anlamı mesela çok önemli. Burada “Mânâ ve Mâzmun” diye bir makalesi var üstadın; ben eski Türk edebiyatı hocasıyım, eski Türk edebiyatı alanında da pek çok hoca bu konuda yazılar yazdılar, bir de üstad Varlığın Mânâ ve Mâzmunu adlı bir makale yazdı; gerçekten de sahanın ehli olan şahsiyetlerin, profesörlerin çok üzerinde, fevkinde bir makaledir.

Hatta ben o makaleyi okuduğumda Nevî’nin, 16. Asır şairlerinden Nevî’nin şu beyti hemen hatırıma geldi; birinci beyti şöyledir, son beyti hatırıma geldi:
“Câm-ı safâ gerekmez dünyâ-yı dûn elinden,
Merdâneler şikârı almaz zebûn elinden.”
Bir beyti çok güzeldir:
“Heft heft geçer denizler,
Işk ile muzdarib hâl,
Dağlar şikâyet eyler sabr ü sükûn elinden.”

Bunun son beyti şöyle; ben bu makaleyi okuyunca hatırıma gelen beyit:
“Dil safhasına baktım, etrafı cümle meşrûh,
Bildim bu nüsha çıkmış bir zû-fünun elinden.”

Gönül sayfasına baktım, etrafına şerhler düşülmüş, yazılar yazılmış, notlar konulmuş; bura böyledir, şura böyledir, buranın şöyle olması lazım gelir tarzında nokta konulmuş. Bildim ki bu nüsha fenler sahibi bir şahsiyetin elinden çıkmış. Bu makaleyi okuyunca ben hemen bunu hatırladım. Gerçekten bu makale işin künhüne vakıf olan fenler sahibi bir zatın dilinden çıkmıştı. Hocamız böyle bir şahsiyet, ve hocamızın bir yerde büyük eski Fuzuli gibi, Yunus Emre gibi büyük şahsiyetlere bağlanan bir yönü de vardır. En çok sevdiği şairlerden biri Fuzuli’dir. Fuzuli bir beytinde der ki:
“Gelin ey ehli hakikat, çıkalım dünyâdan,
Gayr yerler görelim, özge sefâlar sürelim.”

Böyle büyük şahsiyetler bulundukları zamanı, mekanı aşmak ister, içinde bulunduğu realitenin dışına çıkmak ister. Üstadımızın da bu yönü var. “Kayıp Cennet”in peşindedir üstad. Gerçekten şiiri, sanatı da o kayıp cennetin peşinden giderken bir vasıta olarak kullanır. Ben fazla sözü uzatmıyorum, üstadın o “kayıp cennet”in peşinde olan üstâdın düşünceleriyle sizleri başbaşa bırakıyorum; buyurun üstadım.

Şahin Uçar: Cümleten selamun aleykum. Hoş geldiniz arkadaşlar. Hâzırun-u, ve dahi burada hazır olmayan erbab-ı irfandan gelen geçen bütün büyük insanları, efendim, evveli, âhiri, zâhiri, bâtını, hürmetle, muhabbetle selamlayarak sözlerime başlıyorum. Benim böyle, haydi bir divan şairine yakışsın diye besmele ile hamdele ile söze başlama huyum vardır. Hak Teala’ya hamdolsun ki Hüseyin Bey dostumuzun sayesinde memleketimiz Sivas’ı da böyle bir daha, uzun senelerden sonra, görmek mümkün oldu. Hak Teala’dan aldığı vahiy nûruyla bizleri tenvir eden Muhammed’e de salat-u selam arz etmeden olmaz. Şeyh Sa’di üstadımız Gülistan’ın girişinde fevkalade bir Arapça beyit yazmıştır peygamberin medh-u senâsı babında. Ben onu Türkçe’ye de çevirmiştim, hatta onu aynı vezinle nat-ı Nebi diye modern şiirlerim arasında öyle bir şey de vardır, aynı vezinle devam ettim, artık aynı minval üzere Türkçe’ye çevirince. Çok sevdiğim bir kıt’ası; onu da arz edeyim peygambere salat-u selavat babında:
“Beleğa’l-ulâ bi kemâlihi keşefe’d-dücâ bicemâlihi,
Hasunet cemîu hısâlihi,
Sallû aleyhi ve âlihi” diye.

Tabi kendi nâtımı okumayacağım şimdi, ama işte kendisinin sahib olduğu kemal sayesinde şânı göklere kadar erişen yüce Muhammed erişir göğe bu kemal ile; onun güzelliğiyle gecelerin karanlığı aydınlanır, keşefe’d-dücâ bi cemâlihi ve onun bütün ahlakı her yönüyle güzeldi. Ona salat-u selam ile başlamak lazım; çünkü kalbimize düşen şayet bir küçücük nur huzmesi varsa, o eski erbab-ı irfanın bize talim ettiklerinden, okuduklarımızdan, öğrendiklerimizden o “nûr”a medyûn-u şükrânız. Binaenaleyh şükrümüzü de hamdimizi de eda etmemiz gerekir.

Velhasılı kelam, dostlar, şimdi burada Hüseyin Bey dostumuz hangi konuda konuşacağımızı sorunca pek de tatminkar bir cevap vermedim; “Konuşuruz işte bir şeyler” dedim. “İnsanlar bir şey sorar, biz de cevap veririz.” “Düşünceler” şeklinde isim koymuş, madem öyle “düşünce” üzerine konuşmamız iktiza eder. O halde sizin de sualleriniz olursa arada, onlara da bilgimiz içerisinde ise cevaplar veririz elbette.

Düşünceler deyince tabi ben uzunca bir zamandır tarih felsefesiyle meşgul bir insanım. Hatta bu meşgalemi taa çocukluk yıllarına kadar da geri götürebilirim. Zira fakir-i pür taksir ben, henüz lisede talebeyken dahi, işte bu İbn-i Haldun üstadımızın Mukaddimesini okumuş ve çok etkilenmiştim. Şimdi o zamanki dostlarımızdan Doğan Bey’in de hatırlayabileceği gibi, o zamanlar böyle değildi üniversiteye giriş imtihanları; puanlara göre değerlendirilirdi sonradan. Her ne kadar bütün fakülteleri kazanmış olsak da, ben İbn-i Haldun üstadımın izinden gideceğim diye tarih bölümünü özellikle seçtim ve tarih bölümünden mezun oldum. İsabet de oldu, Zeki Velidi Togan gibi büyük bir tarihçiye de yetiştim. Ondan Cengiz Han dersi aldık biz. Yani tarih felsefesi hevesimiz taa çocukluğumuzdan geliyor, zaten özel bir tercihti bizimkisi.

Ama biraz da şanslıydım galiba ve derslerdeki münakaşalar hocaların dikkatini çekince bize özel hocalar buldular, Süheyl Bey’e gönderdiler. Süheyl Bey kendi arkadaşlarına takdim etti. Zaten Süheyl Bey Osmanlı’dan kalma bir adam, arkadaşları da öyle; bir sürü eski Osmanlı zamanından kalma hattat, bestekar; Kemal Batanay öyle hocam oldu. Süheyl Bey tanıştırdı. Böyle Ali Üsküdarî gibi eski Osmanlı zevattan özel dersler aldık. Yani hükümdar olmasam da, her ne kadar (bazen Hazar Hakanı olmaya gönülleniyorum da), her ne kadar hükümdar olmasam, tebaam olmasa da bir şehzade eğitimi gördüm yani. Tabi biz medyûn-u şükrânız; bu eski Osmanlı’dan kalma insanlardan biraz bir şeyler öğrendik, istifade ettik.

Ondan dolayı tesadüfi olarak bir çok yönlülük var, yani bunlar izah edilmez, kaderdir; çok çeşitli sahalarda, Süheyl Bey’in teşvikiyle bilhassa, kendi de ders verirdi, arkadaşlarına da ders verdirirdi filan; Allah rahmet etsin cümlesine diyelim. Efendim, böyle özel bir eğitimden geçince fakülteye de pek devam etmedim zaten, gittim özel derslere. Bizim Faruk Aburşu (dinleyiciler arasında bulunan sınıf arkadaşlarından biri) devam etti ama ben derslere devam etmedim hem de gittim özel derslere.

Ama netice-i kelâm tabi çocukluğumuzdan beri tarih felsefesi merakımız var. Tarih felsefesi şöyle bir şeydir efendim: İnsanlar durup dururken tarih felsefesine merak salmazlar, merak da etmezler, ilgilenmezler ve zaten ilgilenemezler de. Bir kere rahatsız olmaları lazım, mevcut durumu beğenmiyor olmaları lazım. Bana göre insanlığın hali hazırdaki durumu içler acısı denecek kadar kötüdür. Bu gidişat doğru bir gidişat değil, yanlış; yanlış yapıyor insanlık, bütün insanlık yanlış yapıyor hem de. Ve doğrusunu da birilerinin keşfedip söylemesi lazım. Ama bu nasıl olacak? Bu öyle kolay bir iş gibi görünmüyor, öyle değil mi?

Şimdi efendim düşünce zeminine baktığımız zaman ben hatta filozofların bile hakikaten, kelimenin tam anlamıyla düşünebileceklerini şüpheli görmeye başladım son zamanlarda. Ve hatta felsefenin bile değerlendirilebilmesi için bir tarih felsefesi süzgecinden geçmesi gerektiği kanaatindeyim. Şöyle ki, insanlar evet düşünüyorlar, bir şeyler, bir takım fikirler ifade ediyorlar devir devir. Hatta Whitehead der ki: “Bütün felsefe Eflatun’a düşülmüş dipnotlardan ibarettir.” Yani Eflatun’dan daha kaliteli bir filozof ya da Aristo’dan daha kaliteli bir filozof var mıydı şimdi yani? Evet, tamam; büyük filozoflar var, elbette var batı geleneği içinde, bizde de var, onlarda da var, ama felsefede bir ilerleme var mı?

Bugün felsefe dediğimiz, bugün felsefe, felsefenin bütün imkanlarını reddeden bir felsefe olmuştur 20. Yüzyılda. Kendi iflasını da ilan etmiştir. Şöyle ki: Biz artık sadece dil ile ilgileneceğiz, dil felsefesi yapacağız. E metafizik, zaten metafizik yoktur kardeşim, insan aklı bunlara ermez. Metafiziği incelemeyi alanın dışına attık. Peki ahlak? Benim bu kitaplarla bu meselelere temas edilmiş gibi görünüyor. Şimdi hatırlıyorum onlardan birinde, “Tenkitlerin Tenkidi” isimli bir makalemde demiştim ki, ahlak ve estetik hiçbir zaman genel felsefi incelemenin konusu olamaz çünkü bunlar kültürlere göre değişen izâfi şeylerdir.

Her kültürün ahlakı farklıdır. Zevk anlayışı da farklıdır. Bizim kulağımıza demin okuduğumuz klasik Türk müziği eserleri hoş gelebilir de Batılı kulağa son derece monoton ve can sıkıcı bir şey olarak gelir. Onlarınki de bize gürültü olarak gelir. Alışkanlıklar rol oynar yani estetikte. Ahlak da zaten çoğunlukla dini kaynaklardan beslendiği için her dine göre farklıdır, her cemiyete göre farklıdır. Bunlar felsefi inceleme konusu yapılsa da ciddi semereli neticeler alınmaz zaten.

Eğitim dediğiniz şey zaten bir ideolojik indoktrinasyondur. Cemiyete faydalı insanlar yetiştireceğiz ya da devletin istediği istikamette insanlar yetiştireceğiz diye mektepler kurulur. Oralarda mecburi eğitim yapılır. Bu eğitim de cemiyetin kültürü ve cemiyetin taleplerine, devletin taleplerine göre değişir. Bunlar felsefenin konusu olmaz zaten, geriye bir epistemoloji kalıyor. O da mantığa ve sonunda semantiğe, dil felsefesine irca ediliyor.

İşte biliyorsunuz Viyana ekolü dedikleri Wittgenstein ve arkadaşlarının mantıksalcı ekol: Her şeyi dille izah edelim. E peki dil ile izah edelim de, benim de bir tenkidim var – Semantikçi değilim, bu saatten sonra semantikçi olacak halim de yok tabii, her uzmanlığı öğrenemezsiniz, efendim. Dolayısıyla elbette işin teknik teferruatına giremem ama böyle bakıp müşahade ettiğim vakit gördüğüm şey de şu: Semantikte aslında dilin düşünce temellerine dinamit koyan bir ihtisas dalıdır çünkü semantik anlambilim demek biliyorsunuz.

Kelimelerin anlamı, dilin anlamı üzerine düşünen insanlar maalesef Türkiye’de bir tane bile semantikle ilgilenen adam çıkmamıştır; zaten düşünen adam da yoktur. Yani, semantikten anlamadan nasıl düşünüyorsunuz? Bir kere bakın şöyle arz edeyim: Aristo’nun mantığı, ben kendi yorumlarımı arz ediyorum, Aristo’nun mantığı aslında semantikten çıkmadır: semantiğin formüle edilmiş biçimidir. Semantik nedir? Dilin anlamlandırılması, dilin anlam bilimi.

Yani biz konuşurken, hangi dilin mensubuysak, o mensup olduğumuz dilin dünyaya verdiğimiz isimlerin, dünyayı tasnif ediş biçimimizin yani dilin kategorizasyon, tasnif etme / sınıflandırma özelliğinin, ve dilin gramerinde mevcut olan popüler mantığın formüle edilmiş biçiminden ibarettir. Aslında Aristo mantığı bir kategorizasyon faaliyetinden ibarettir.

Bir iki felsefeci arkadaş da görüyorum burada, tanıştırıldık, onlar için söyleyeyim, mesela Porphyrius ağacı şemasından bunu anlarsınız; yani bir kategorizasyon: bu bu gruba girer, bu bu cinstendir, bu da bu türdendir, bu da bu kategoridendir, bu canlılar kategorisine girer, bu cansızlar kategorisine girer, bu bu kategoriden olanlara özdeştir.

E bir de çelişkiyi reddeder dil, tabi olarak, semantik olarak; işte size Aristo mantığı. Bunun çok başarılı bir formülasyonudur, doğru ama netice olarak aslında semantiktir; ve zaten günümüzde de mantık, semantik, matematik çalışmaları iç içe geçmiştir bu sebeple, 20. Yüzyılda.

Artık bunlar birlikte mütalaa ediliyor. Yani Aristo mantığı dilin semantik anlam temelinden, dilin kategorizasyon özelliklerinden türetmiştir ve gayet de başarılı bir formülasyondur o. Sonra matematik de arkasında bir mantık ihtiva ediyor elbette.

Binaenaleyh biz bu matematik dili sayesinde, bu mantık sayesinde müspet ilimlerde muazzam başarılar elde ettik; bu doğrudur. Ama insanla ilgili, hatta canlılarla ilgili, daha biyolojiden itibaren tek hücreliden başlayıp, en basit canlıdan, yani hayatın başladığı andan itibaren – cansız madde dünyasında da aslında sınırlı; ya modern fizik ve modern matematik konuları da yine tartışma konusudur, o kadar teferruatına girmeyelim ama işe yarıyor mantık matematik maddi ilimlerde- fakat daha hayatın başladığı andan itibaren, öyle biyoloji, sosyoloji, efendim, psikoloji, yok felsefe bilmem ne falan; yani bu insani ilimlerde hiçbir şekilde iş görmez.

Bakın, neden iş görmediğini arz edeyim: Mantık bir kere paradoksları, çelişkileri reddetmekle başlar. Dil böyle emreder, semantik temeli öyledir, Aristo mantığı öyledir. Aristo mantığı öyledir, çelişkinin reddi üzerine inşa edilmiştir. Halbuki hayat baştan aşağı paradoksaldır. Zamanın kendisi de paradoksaldır mekandan farklı olarak çünkü değişme demektir zaten zaman; ve değişme de paradokstur Eflatun’un gayet isabetli teşhisiyle. Değişmenin kendisi zaten paradoksaldır, zamanın kendisi zaten paradoksaldır. Zamanın işe karıştığı her şey mantığın anlayış sınırlarını aşar. Hayat ve insani meseleler tamamen zamanî meselelerdir; mekânda olduğu gibi maddi materyalist tarzda incelenemez. Halbuki bilimsel metodoloji, mantık ve matematik materyalist olmayı gerektirir çünkü konusu zaten cansız maddedir ve metodu da ona göredir; mantığın kendisi de öyledir. Bunu varlığın anlamında ben izah ederken belki eski telakkilere çok zıt, felsefe geleneğine çok zıt bir telakki olarak biraz da cesaretle dedim ki: “Aristo mantığı zaten mekânî bir mantıktır,” cansız maddeyle ilgilidir. Aslında cansız madde dünyasında paradokslar kabul edilmemelidir ve edilemez. Hatta bu ifadeyi felsefi üslupla da söyledim, onu da nakledeyim aklıma gelmişken: “Mekânda vacib olan zamanda mümkün olur” demiştim İslam felsefesi terimiyle; o uzun bir izah gerektirir, geçelim ama kısaca şudur: Mekan, cansız madde dünyası paradoksları kabul etmez. Tıpkı mantığın gayet güzel formüle edildiği gibi Aristo tarafından, çelişkileri reddetmesi gibi; bu da çelişkileri reddeder, ama zaman işin içine karışınca, hayat işin içine karışınca, insani meseleler, bütün ahlaki meseleler paradoksaldır. Ciddi bir hukuki muhakeme yapılamaz. İnsanlar zannediyorlar ki biz her şeyi anlayabiliriz ve de ifade edebiliriz, halbuki doğru insanlığın maddi uygarlık alanında çok büyük başarıları var, görünüyor, ama insani meselelerden başarıdan eser yok; bilakis çok daha kötü, eski çağlara göre insanlık, hayat tarzı, hayattan tatmin olması, mutluluğu gibi, bana göre, en azından bana öyle görünüyor.

Esasen birçok tarih filozofuna da öyle görünmüştür; sadece benim kanaatim değildir. Yani 20. Yüzyılın bir bunalım çağı olduğunu ve 20. Yüzyıldaki tarih filozoflarının bu bunalım çağından doğduğunu Sorokin de söylemiştir. Mesela “Bir Bunalım Çağında Toplum Felsefeleri” kitabında altı kişiyi mukayese ederek. Hasıl-ı kelam, şunu arz etmeye çalışıyorum: Mantık, semantik ya da matematik, maddi ilimlerde iş görür, bunlar zaten çok farklı şeyler değildir. Sadece matematik çok daha mücerret, çok daha sembolik ifade edilmiş bir mantıktır; yani çok daha keskin, hatasız semboller kullanması sebebiyle daha kuvvetli bir dildir. Ama matematik diline – ölçmeye – müsait olan alan da maddi dünyadır.

Dünyayı anlamakta mantık tamamen kifayetsiz kalır. Bunun kifayetsiz kaldığını zaten neticeler de göstermektedir. İnsanlık, insanlığın asıl önemli problemlerini çözmekte hep başarısız olmuştur; halen de çok başarısızdır ve anlamakta bile zorlanmaktadır. Zaten anlayabilseydi çözerdi.

İlim şöyle bir şeydir efendim; maddi ilimler – siz o meseleyi anlarsınız, incelediğiniz zaman, mantık yoluyla tahlil ettiğiniz zaman. Burada hangi faktör determinant rol oynuyor, belirleyici rol oynuyor, hangi şartlar altında ve hangi sonuçlar istihsal ediliyor bunu bilirsiniz; prensiplere dökersiniz ve bunu kullanarak çözümler de üretirsiniz. Eğer hakikaten maddi ilimlerde olduğu gibi bir anlayış söz konusu olsaydı insanlık da zaten problemlerinin çözümlerini üretmiş olurdu. Ortada böyle bir şey görünmüyor. Göründüğü kadarıyla insanlık deliler gibi davranıyor hatta. Ama bu deli benzetmesi üzerinde ısrar etmeyeceğim, uzun tartışma gerektirir. Yani insanlığın tarihi çılgınlıkların tarihidir, demiştir Voltaire; çok da haklı bana göre. Hala hadsiz hudutsuz bir kan dökücülük, hunharlık bütün dünyada her yerde yaygın bir vaziyet ve bunlar pek akıl karı işler değil.

Ama işte ilimde olabilen bu rasyonel muhakeme, düşünce maalesef insan işlerinde yetmiyor; çünkü mantık zaten çelişkileri kabul etmiyor. Çelişkileri kabul etmeyince de hayatı ve insan meselelerini izahta yetersiz kalıyor. Çünkü onlar paradokslarla dolu; onları anlamak basit değil, maddi dünya gibi değil.

O yüzden de, tabi Aristo mantığı formüle edilmeden önce filozof yok muydu, insanlar düşünmüyorlar mıydı? Her şeyi de mantıkla düşünmüyoruz elbette; ama yani başka türlü çok değerli mantıktan bahsedebiliriz, bilmem paraconsistent mantığa varana kadar. Ama netice olarak Aristo gayet güzel ifade etmiştir bu mantığın prensiplerini; bu fuzzy logic falan da onu nihayet biraz esnetmekten çok, değerli mantık filan daha öteye gitmiş değildir.

Maddi ilimlerde işe yarar bana göre, düşünce planında pek de işe yaramaz; büyük meselelerin hiçbirini ifade etmeye yetmez. Burada demek oluyor ki, bizim elimizde aslında, sıradan insanın elinde veya felsefe yapan insanın elinde, rasyonel muhakeme ile mantıkla iş görmekten başka bir alet de yoktur.

Tabi sanatkarın sezgisi, mistik tecrübe, dini tecrübe ve başka şeylerden bahsedilebilir; ama bunlar mantık alanına hapsedilemezler, yani mantığın dar sınırlarına, kalıplarına sığmazlar.

Binayenaleyh eğer sadece dilinizin verdiği imkanlarla her şeyi düşünebileceğimizi farz edeceksek, o zaman Aristo mantığından başka bir şey kullanmıyoruz; ben size müjdeleyim.

Dilin semantik bünyesine göre konuşuyoruz. Dilin telkin ettiği biçimde konuşuyoruz ve mantık çelişkilerini de kabullenmiyoruz. Bu sözünüz, şu sözünüze uymadı diyebilirsiniz.

Bakınız size bir hikaye: Maksim Gorki anlatıyor Tolstoy’dan Anılar’da. Kırım’da Tolstoy hasta iken Çehov ile Gorki onu ziyarete gitmişler; birkaç ay kalmışlar. Geziyorduk bir gün üstadla bir ormanda, o sırada bir kuş sesi duyduk; ben tabi tabiatı daha iyi tanıyorum Tolstoy’a göre. Tolstoy bana dedi ki: “Bu hangi kuştur, bu öten?” “Efendim, bu ispinoz kuşu, bu hep böyle öter” dedim diyor.

Neyse yürüdük gittik; o arada Tolstoy dindardı, ve Maksim Gorki de dinsizdi, komünistti; fikirleri de hiç uymaz birbirine. Çok sever Tolstoy’u ama fikirlerine iştirak etmiyor tabi; ideallerine, fikirlerine, ideolojisine.

O arada münakaşa ederken dedim ki diyor, “Üstad, bu söylediğiniz demin söylediğiniz söze uymadı” dedim diyor, bu mesele üzerine. “Şimdi böyle söylüyorsunuz, ama çelişki oldu, demin başka bir şey söylüyordunuz” dedim.

Bunun üzerine Tolstoy şöyle cevap vermiş: “Birader demiş, bak ispinoz kuşunun bir tek türküsü var, hep aynı türküyü söylüyor; ama insan kalbinin bin türlü türküsü var. Ben ispinoz kuşu değilim ki hep aynı şekilde düşüneyim, hep aynı türküyü söyleyeyim.”

İnsan ispinoz kuşu değildir; karınca da değildir, arı da değildir. Yani, insan kalbinin bin türlü türküsü var ve çoğu zaman da paradokslarla dolu, yani öyle mantığın dar sınırlarına hapsedilemez.

Tamam, çelişki dilin telkin ettiği bir şey, elbette öyle düşüneceğiz; ama o zaman işte kendi dar düşünce ufkumuzun içine bütün varlığın anlamını, bütün hayatın anlamını sığdırmaya çalışıyoruz demek. Ama bu mümkün değil. Mantık sınırları içinde düşünüyorsunuz; eğer aynı zamanda sanatkar veya başka vasıfları olan mistik falan filan değilseniz, nihayet mantığı kullanıyorsunuz.

E mantık, mantığın içine bu sığmaz kardeşim. Yani, düşünceler insanlığın zannetiği kadar da gerçeğe delalet etmezler. Semantik temeli bakımından tamamen farklıdırlar; tamamen şüphelidirler; tamamen şüphelidirler.

Meşhur popüler semantik kitaplarından birinin yazarı Hayakawa der ki, “Ahali gürültü çıkarır konuştuğunu zanneder.” Yani çoğu zaman gürültü çıkarıyor insanlar ve konuştuğunu zannediyorlar; çünkü söylenilen sözün ancak mantık sınırları içerisinde bir anlamı var ve kesinlikle hayatın o çok yönlü, geniş kapsamlı hayatın anlamını ihtiva edebilecek kadar anlamlı değil bu konuşulan sözler.

Hatta şu benzetmeyi yapmıştır semantikçiler: Kelimeler haritaya benzer. Bence bu biraz iyimser bir benzetme, bence krokiye benziyor haritadan ziyade. Yani daha elverişli. Şuradan git, sağa dön efendim, sol tarafta falan filan, oranın karşısındaki ev falan diye kabaca bir kroki çizeriz bazen yol tarif ederken arkadaşlara.

Bu şimdi o caddeleri ne kadar tarif ediyor o kroki? Kelimeler de haritalar gibidir diyor semantikçiler; haritalar araziyi sadece sembol olarak ifade ederler. Arazinin bütün teferruatını gösteremezler; bütün kelimeler eksiktir.

Ama biz onları sanki %100 gerçeğe delalet edermiş gibi farz ederek konuşuyoruz. Bu kendi ana dilimizin verdiği bir yabancılaşma duygusu. Bunu da kimse söylememiştir dilciler arasında. Ben söyleyeyim size arkadaşlar: Eğer başka bir dil öğrenmediyseniz — ben birkaç dille meşgul olduğum için fark ettim bunu — bazı dilleri okurum, konuşamam. Bazı dilleri konuşurum, okuyamam. Bazı dilleri de yazı yazarken, ya bu acaba böyle mi diye tereddüt ederim. Yabancı dil tabi tam hakim olamıyorsunuz ama kendi dilinizi konuşurken hiç tereddütünüz yok, öyle zannediyorsunuz ki, bu tıpatıp hakikatin ta kendisi. Benim söylediğim sözden nasıl şüphe edilebilir? İnsanlar konuştukları sözlerin gerçek dünyada bir karşılığının bulunduğunu ve ispat edilmiş gerçekler olduğunu farz ederler.

Halbuki sözler bu kadar kifayetli olsaydı, ayrıca bir matematik dili geliştirmeye gerek kalmazdı. Tabi matematik dili de sadece maddi dünyayı ifade etmeye muktedir olduğu için ister istemez sosyal bilimlerde kullanılamıyor. Kullanılsa da zannedildiği kadar verimli değil. İktisatta falan kullanılıyor işte biliyorsunuz.

Netice olarak insan ispinoz kuşu değildir; insan kalbinin haritası da sonsuzdur. Tanrının kitapları da sadece kutsal kitaplardan ibaret değildir; insan kalbi de, ki onları sanatkarlar ifade eder, ve bu kainat kitabı da tanrının mukaddes kitaplarındandır. Bu hesapça en azından üç kitabın manası birdir; bir elıfde belirtip belirtememiş oluyoruz. Bunların hepsi de ayrı bir ülkeye delalet ederler.

Muhtelif yollar vardır hakikati araştırmanın. Ben kendim, yani bu varlığın anlamı kitabımda yazmıştım; tarih, ilim, sanat, felsefe; ki bunlar farklı farklı disiplinlerdir, elbette bakış açıları da farklıdır, metodları da farklıdır. Hatta maarifeti nefs dediğimiz yani mistik tecrübe, hatta ilahiyat; ilahiyatçıları çok ciddiye aldığımdan değil ama peygamberlerin getirdikleri kitapları ciddiye almak zorundayız. Çünkü onlarda bazen hiç ummadığımız kadar, hiçbir felsefede bulunmayacağı kadar derin hakikatler bulunabilir.

Mesela bu Tarski ve benzerlerinin, böyle Chomski filan gibi semantikçilerin ciltler dolusu yazdıkları şeylerin hepsini bir cümlede özetlemiştir Tevrat vaiz bahsinde. Tevratın vaiz bahsinde der ki: “Her söz eksiktir; insan söz söylemeye kadir değildir.” Ama insanlar kendi dillerini kullandıkları için %100 tabiatın kendisi kadar gerçek zannediyorlar konuştuklarını. Halbuki sözler bir semboldür; gerçeğe delalet eden bir haritanın araziye delaleti kadar. Haritanın ölçeğine göre delaleti de değişir elbet; yani ne kadar büyükse ölçeği o kadar. Sizin yani sözünüzdeki otorite o tecrübenizle kaimdir.

Binaenaleyh ben hatta felsefenin de diğer disiplinlerin de bir tarih felsefesi süzgecinden geçirildiği takdirde ancak ciddi anlam edebiliyor. Çünkü hangi devirde hangi sonuçları vermiş, başarısı ne, başarısızlıkları ne, bunu ancak bir tarih filozofu değerlendirebilir. Felsefeci de değerlendiremez. Netice olarak biz bugün felsefenin iflas ettiği, şüpheci bir çağda yaşıyoruz; pek de farkında değiliz bunun. Hatta maddi disiplinlerin metodolojisi bile mantığın ve matematiğin yetersiz olduğunu fark etti artık çağımızda. Hadi o kadar teferruatına girmeyelim. Bazı hususları ben kendi kitaplarımda işaret etmiştim, meraklı arkadaşlar da onlara bakabilir.

Netice-i kelam, şöyle bağlayayım da sorulara intizar edeyim, sizi çok sıkmamak için.

Yani biz düşündüğümüzü vehmediyoruz. Descartes demişti ya: “Cogito ergo sum” — düşünüyorum o halde varım; ben onu düşündüğümü fark ediyorum falan gibi biraz değiştirerek tercüme etmiştim. Yani hatta Descartes’ın çömezleri de şüphecilerin tenkitlerine cevap vermek için demişler ki, düşündüğümüzü sanıyoruz o halde galiba varız demişler. Yani aslında düşündüğümüzü sanıyoruz biraz. Bugün bunlarda biraz şüphelidir.

Biz düşünebiliriz, doğru, mantık çerçevesinde; bu düşünce pratikte de işe yarar, doğru. Yani düşüncenin de sayısız kriteri, gerçeklik kriteri var; bir sürü yani. Ben 4-5 tanesini yazmıştım kitaplarımda; sonradan 5-10 daha fark ettim. İstersem 5-10 tane de kendimin icad edebileceğini fark ettim. Öyle karışık bir iş; düşüncenin gerçekliği kriterleri de öyle sandığımız gibi basit bir iş değil. Biz kendi anadilimizi konuşuyoruz diye gerçekleri konuştuğumuzu vehmetmeyelim.

Yabancı dilde zorlanırken bunu fark ediyoruz da, kendi anadilimizde fark etmiyoruz. Böyle bir yabancılaşma bu. Sonunda kendimizi bir tanrı olarak vehmediyoruz. Aslında insanlar farkında değil, böyle kendilerini bir küçük tanrı zannediyorlar; dille her şeyi ifade edebileceklerini zannediyorlar.

Bu konu çok geniş. Eğer dilin menşeilerine falan girersek, bunun şuurla olan münasebetlerine gidersek sıkıcı olur. Ama gene Kuran-ı kerimden bir başka konferansımda yaptığım gibi gene Kuran-ı kerimden bir ayetle sözümü tamamlayayım:

Orada bir yerde diyor ki: “Şüphesiz ancak Tanrı hüküm verebilir.” Ayetin devamında siz ancak siz ve atalarınızın taptığı boş ve manasız isimlere tapıyorsunuz. Kelime putlarına tapmayın, bunlar boş ve anlamsız sözler, sesler; bunların hakkında bir delil yok.

Bu sözü bana Hazreti İsa’nın bir sözü de hatırlattı şimdi. Hazreti İsa da “Do not judge lest thou shall be judged” demiştir; yani “Yargılama, aksi takdirde sen de aynı şekilde yargılanacaksın.” Hüküm verme yani. İnsan işlerinde hüküm vermek kolay değildir, ama maddi dünyada tamam, her şey belli bir düzen içindedir, mantık işe yarar diyerek bağlayayım ve bir sualiniz olursa ona bir cevap getirmeye çalışayım arkadaşlar.

Biraz mücerret konuştum. Artık siz anlamadığınız bir husus varsa sorarsınız.

?: Mücerret ne demek?
?: Soyut demek.

Biz kendi varlığımızı düşünceyle ortaya koyuyoruz. Düşünce ve mantık… Düşünceyi de haklı olarak elimizden aldınız, peki düşünceyi de elimizden alırsak elimizde ne kalacak?

Yani şimdi şunu da söyleyeyim: Aslında Aristo mantığı formularize etmeden önce de düşünce vardı. Aristo’dan daha büyük filozoflar da vardı. En azından Eflatun Aristo’dan çok daha kıymetli bir filozoftur bana göre.

Ve Heraklit vardır mesela, değil mi? Bir sürü eski Yunan filozofu var bunların öncesinde. Ve hatta şüpheci filozoflara da biraz haksızlık yapmıştır felsefe tarihi; çünkü felsefe mantıkla, akıl yürütmeyle iş gördüğü için, bu laflar onu tenkid ettikleri için.

Geçenlerde bana dediler ki Sekstus Empiricus’un kitabı Türkçe’ye tercüme edilmiş. Ben görmedim de henüz.

Yani mesela Sekstus Empiricus gibi Batılı şüpheci filozofların akli muhakemenin temeline getirdiği tenkitler haksız değildi.

Hatta ben size şunu anlatayım: Felsefeci olduğunuz için biliyorsunuz Zeno’nun 4 tane paradoksunu. Zeno’nun paradoksları varlığın birliğini ve değişmenin imkansızlığını göstermek için kendi hocası Parmenides’i haklı çıkarmak için düzenlediği bir takım mantık argümanlarıdır malum ve son derece kuvvetli mantık argümanlarıdır.

Tarih boyunca da insanlar çözmek istediler o Zeno’nun paradokslarını. Halen de çözülmemiştir, benim kanaatim. Çünkü oradaki mantık da semantik de son derece kuvvetlidir, matematik de son derece kuvvetlidir.

Mesela Bertrand Russell setler teorisinden istifade ederek Zeno’nun paradokslarını çözmeye çalıştı. Bir başka paradoks icat etti Russell Paradoksu diye; yani onu çözemediği gibi.

Sonra Gödel Bey gelince onların çözümsüz olduğu anlaşıldı.

Hasılı, mesela Zeno var değil mi, başka şüpheci filozoflar var, aslında onların mantığa yaptığı tenkitler de tamamen haklıydı; ama felsefecilerin işine gelmiyor.

Böyle onları sofistler, skeptikler falan diye küçümseyerek anlatırlar felsefe tarihinde. Hayır, öyle değil!

Ben şahsen kendimi şüpheci gelenekten gelen bir filozof sayıyorum ve aşırı şüpheci gelenekten bir filozof sayıyorum; hatta aşırı şüpheciyim filan, öbürlerine göre. Çünkü semantik temellerini de sorguluyorum düşüncenin.

O kadarı artık iyice şüphecilik oluyor.

Wittgenstein’ın sözünü tekrar edelim. Onu da hatırlatırım size: Felsefe dilin düşünceyi, aklı yanıltmasına karşı verilen bir mücadeledir diye yazmış.

Yani dil yanıltıyor. Mantık da yanıltır aslında. Sınırlar, maddi dünyayla sınırlar. İnsanlar farkında değiller.

Ama peki mantık elimizdeki sıradan düşüncenin yegâne aleti; ama yani mantıktan ibaret değil…

Dialektik mantık diye bir şey de vardı yani her şeyde de Eflatun’da daha öncelerde pekala yoğun bir Pisagor yaşadı kardeşim mesela; sayı sebep fikrinin sembolüdür diyen bir adam.

Şimdi çok büyük insanlar var Aristo’dan önce de; şimdi Aristo Aristo mantığını formularize ediyor ama hocası Eflatun…

peplexıty